Bijzondere vrouwen aan de piano: Maryla Jonas

Maryla Jonas (1911-1959) is een in Polen geboren pianiste die aan het naziregime ontsnapte, naar Brazilië uitweek en zich daarna in de Verenigde Staten vestigde. Ze stierf te vroeg. Het is moeilijk om te besluiten wat het meest indruk maakt: haar leven of haar musiceerkunst?

Op de vlucht

In oktober 1939 stapte Maryla Jonas als achtentwintigjarige te voet van Warschau naar Berlijn, alleen, zwervend langs de wegen, in obscure oorlogsomstandigheden, ondervoed en uitgeput, slapend in schuren en greppels. Nazi-Duitsland had Polen overrompeld. Het is 600 kilometer en moet meer dan een maand geduurd hebben. Toen had ze er al vanaf haar achtste een carrière als wonderkind in Polen en Europa opzitten (Berlijn, Kopenhagen, Brussel, Wenen, Parijs, Londen).

Ontsnapt uit Nazi-Duitsland

Haar hele familie en zijzelf, van joodse afkomst, waren in september 1939 door de Gestapo opgepakt. Zij kreeg een voorstel om voor nazi-publiek een pianorecital te geven maar weigerde. Dat viel niet goed. Toch liet een hoge officier haar na enkele weken uit de gevangenis ontsnappen. Hij had voor de oorlog een optreden gezien, was diep onder de indruk en gaf haar nu een kans om te ontkomen.

Hij tipte haar in Berlijn naar de Braziliaanse ambassade te gaan en asiel aan te vragen. Een zus van haar was al voor de oorlog naar het Zuid-Amerikaanse land uitgeweken. Maryla Jonas heeft het gehaald. Ze geraakte op een vlucht Berlijn - Lissabon, vervolgens op de boot naar Brazilië.

Uit trauma’s opgestaan in een nieuwe pianocarrière

In juni 1940 stond ze op het podium in Rio de Janeiro en gaf er haar eerste concert. Van nul af aan opnieuw beginnen! In de maanden daarvoor was ze in Rio met een zware depressie in een instelling opgenomen, ze vernam dat in Polen haar man, haar ouders en één broer waren omgebracht. Haar vroege dood op 48-jarige leeftijd zou een gevolg van die oorlogservaringen zijn.

Na haar depressie wou ze geen piano meer aanraken maar haar zus en Arthur Rubinstein, die Rio de Janeiro voor enkele concerten aandeed, pepten haar op. Ze nam weer aan het klavier plaats. Rubinstein noemde haar later ‘one of the most extraordinary women virtuosos of the present age’.

Een Liszt-discipel

Op haar elfde was Maryla Jonas al tot het conservatorium van Warschau toegelaten. In 1920 speelde ze er haar eerste openbare concert. Begin jaren dertig volgde ze een aantal lessen bij Ignaz Paderewski en Emil von Sauer, de twee beroemde leerlingen van Ferenc Liszt. De twee erfgenamen van Liszt hadden uit eerste hand de romantische klaviertechniek en -virtuositeit van Liszt overgenomen. De medestudenten van Maryla Jonas waren Witold Małcużyński and Halina Czerny-Stefańska. Ze zijn dus alledrie pianisten die in tweede lijn tot het pianospel van Franz Liszt teruggaan.

Een rampzalig debuut in New York

In 1938 nam Jonas aan de tweede uitgave van het Koningin Elisabeth-concours deel, maar werd niet weerhouden. Emil Gilels en Moura Lympany kwamen op het hoogste trapje, terwijl Arturo Benedetti Michelangeli zevende werd.

Al vlug had de boekingsagent van Jonas in Brazilië door, dat er niet echt carrière in Latijns-Amerika viel te maken en de gages waren klein. Ze had toen al concerttournees in verscheidene Latijnse landen achter de rug.

In 1945 schraapte ze 2 000 $ bij elkaar om een optreden in New York, Carnegie Hall te betalen. Haar debuut in de VS op 25 februari 1946 was rampspoedig. Er was niet één ziel in de zaal, behalve enkele vrienden, maar ze kreeg een maand later een tweede optreden voor elkaar. Ditmaal zat de zaal bomvol. Recensenten prezen haar de volgende dag de hemel in met titels als ‘a great pianist, who has few equals; a poet and a master of her instrument.’ Columbia Concerts nam haar publiciteit in handen en ze tekende een contract voor tours in alle grote steden in de VS en Canada.

© foto: Sony Music Entertainment - Maryla Jonas aan de piano

Chopin en society

Plots was ze een beroemdheid. Ze was vooral populair met haar Chopin-vertolkingen die ze als Poolse natuurlijk uit eerste hand vertolkte. Ze was een artieste die risico’s nam, het rubato meesterlijk beheerste en verstilde pianissimo’s vol kracht kon spelen. Vaak koos ze pas tijdens het optreden welke stukken ze zou spelen. In het programmaboekje stond alleen: ‘2 Nocturnes, 3 Mazurkas, 2 Walsen’ enz.

In 1946 liet ze haar overlevende broer uit Polen overkomen. Bij het aanvragen van de documenten leerde ze toevallig haar tweede man kennen, een specialist endocrinologie die cello speelde Het was een gelukkig maar kort huwelijk.

‘My dear, I am so much in love,’ riep ze vaak op society-feestjes uit. ‘To me he is the greatest doctor, the greatest cellist, the greatest man.’ Ze hield van de recepties en party’s die na haar optreden werden gegeven. Ook kon ze heel goed koken, Poolse menu’s grapte ze altijd.

Ze zat vol excentriciteiten, kreeg last van gewichtscontrole, had voor ieder concert plankenkoorts. Bij elk optreden sleurde ze haar simpele houten keukenstoel mee. Ze moet een grappige, kwieke, zelfrelativerende glamoureuze vrouw geweest zijn. Die succesvolle periode duurde maar enkele jaren.

De last van een onverwerkt verleden

Vanaf 1949 moest ze vaak concerten door ziekte afgelasten. In januari 1951 viel ze in New York op het podium flauw. Na verzorging maakte ze haar concert af.

In dat jaar maakte ze ook haar laatste studio-opnamen. Vanaf die tijd vergat ze soms delen van de partituur tijdens optredens. In 1954 begon ze ambitieus aan een revival maar die werd enkele jaren later plots afgebroken. In 1956 gaf ze haar laatste recital. Ze leed aan een soort hemofilie, uitzonderlijk voor vrouwen en kreeg ernstige zenuwinzinkingen, post-traumatische stress zouden wij dat nu noemen. Op 3 juli 1959 stierf ze, ze was slechts achtenveertig.

Discografie

De meest fameuze opnamen van Maryla Jonas zijn die met mazurka’s van Chopin. Haar repertoire is beperkt en haar verzamelde opnamen nemen slechts vier cd’s in beslag. Vorig jaar verzamelde Sony Music, erfgenaam van Columbia Records haar studio-opnamen en bracht ze uit in een box van vier cd’s.

Sony: The Maryla Jonas Story: her complete piano recordings remastered, Sony Classical 88985391782. Released 2 August 2017, transferred from the original analogue discs and tape masters

Maryla Jonas - The Maryla Jonas Story (4CD) box set